Stel, je kijkt het achtuurjournaal, kauwend op je nasi goreng. De premier belegt een live persconferentie. Zijn vertrouwde hoofd komt in beeld. Hij vertelt dat wetenschappers een buitenaards signaal oppikten. “Dit is een historisch moment”, zegt hij. “We zijn niet langer alleen in het heelal!” Wat is jouw, onze reactie? Over die vraag, en heel veel andere, gaat het boek Contact with alien civilizations: Our hopes and fears about encountering extraterrestrials. Een opvallend nuchter boek over de mogelijkheid en de gevolgen van contact met een buitenaardse beschaving.

Ik was eerst verbaasd dat er zo veel te vertellen valt over iets onwaarschijnlijks als ‘contact’. Eigenlijk is het logisch: de implicaties beslaan allerlei gebieden, van defensie tot religie, en van wetenschap tot politiek. Contact with alien civilizations gaat onder andere in op onze denkbeelden over buitenaardse wezens, onze zoektocht naar hen, de kans op het bestaan van buitenaardse beschavingen en hun mogelijke kenmerken, mogelijke vormen van contact, verklaringen voor de heersende ‘radiostilte’ en de te verwachten reacties vanuit de maatschappij. Michaud is niet vies van speculatie en dus behandelt hij ook onze rol in een denkbeeldige buitenaardse community en de voorbereidingen die regeringen horen te treffen.

Voordat ik Contact opensloeg, verzekerde ik me er eerst van dat schrijver Michael A. Michaud niet het zoveelste ufo-warhoofd was. Ik werd enigszins gerustgesteld toen ik las dat hij hoge functies bekleedde voor het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken op het gebied van wetenschap en technologie en zich daarnaast bezighield met internationaal ruimtevaartbeleid. Hij schreef tientallen wetenschappelijke artikelen over contact. Kortom, Michaud weet waar hij het over heeft.

Zingeving
Michaud probeert eerst de vraag te beantwoorden waarom veel mensen in het bestaan van buitenaardse wezens (willen) geloven. Hij suggereert dat hier dezelfde menselijke eigenschap aan ten grondslag ligt die religieus denken heeft voortgebracht. Het geloof in aliens lijkt veel op dat in bovennatuurlijke wezens: er is geen tastbaar of meetbaar bewijs voorhanden en het komt ook voort uit een verlangen naar zingeving, leiding en inspiratie. Mensen kijken opnieuw naar boven, op zoek naar antwoorden. Een astronoom noemde SETI een “technologische zoektocht naar God”. Deze systematische zoektocht vult volgens Michaud een filosofisch en spiritueel vacuüm dat de moderne wetenschap veroorzaakte. Het volgende citaat van sciencefictionschrijver Brian W. Aldiss is treffend:

“Een vertrouwdheid met het niet-menselijke is een fundamentele menselijke eigenschap. Een grote verzameling van geesten, spoken en andere mythische schepsels heeft de mensheid door de eeuwen heen vergezeld. Waar religie bijgeloof overtroeft, wordt boven deze ‘ondergeschikten’ een nóg indrukwekkender stoet aan fictieve wezens opgesteld: de goden en godinnen. (…) De meest recente manifestatie van de krakende vloerplanken van de hersenen is het interessantst: het buitenaardse wezen dat vanuit de ruimte arriveert.”

Controversieel? Misschien. Maar wees eerlijk, hebben de woorden ‘bovennatuurlijk’ en ‘buitenaards’ niet bijna dezelfde gevoelswaarde?

Reacties
Zoals gezegd, bespreekt het boek ook de mogelijke maatschappelijke effecten van contact. Onderzoek suggereert dat de individuele reactie afhangt van bestaande overtuigingen. Antropocentrisch ingestelde (of: mensgerichte) personen zien het minste gevaar in contact, en religieuze mensen het meeste. Paradoxaal is dan wel dat religies die mensgericht – en op openbaring gebaseerd – zijn, mogelijk het vijandigst zullen reageren. Sommige gelovigen zullen denken dat de aliens manifestaties van de duivel zijn. Misschien omdat hun wereldbeeld geen andere plaats voor dit nieuwe fenomeen biedt?

Toch zullen de meeste mensen snel aan het idee gewend raken, aldus het boek. De mens past zich van oudsher snel aan nieuwe omstandigheden aan. Bovendien, zegt Michaud, zal de ontdekking van een buitenaardse beschaving niet het einde betekenen van religie. In een artikel van Wired merkt een historicus op dat het christendom eerdere wetenschappelijke revoluties heeft overleefd, inclusief de ingrijpende evolutietheorie van Darwin; waarom zou deze er niet bij kunnen? Of zoals de katholieke filosoof Musso het zegt in Contact: “De meest gangbare positie in de christelijke wereld is wachten en kijken wat er gebeurt.” In orthodox-religieuze kringen zal er ongetwijfeld een beweging à la het creationisme opstaan die zich hevig verzet tegen deze nieuwste, goddeloze revolutie. Andere gelovigen zullen juist aan interstellaire zending willen doen.

Astronoom Harlow Shapley noemt de verandering in denken na contact de ‘Fourth Adjustment’, de Vierde Aanpassing. Na het geocentrisme, heliocentrisme en galactocentrisme (de Melkweg als middelpunt van het heelal) zal volgens hem ook het antropocentrisme het loodje leggen. De mens is dan niet meer het middelpunt van het heelal, maar “slechts één van de biochemische processen in een universum dat zelfbewust wordt”, zoals Michaud het zo mooi zegt. Een beschaving die zichzelf opeens in relatie ziet tot een andere beschaving.

Onderbouwd gissen
Contact bevat zoveel informatie, hoofdstukken en subkoppen dat de rode lijn van het boek soms moeilijk te volgen is. Woorden als ‘might’ en ‘may have’ komen vaak langs, wat kan irriteren, maar gezien het onderwerp ook begrijpelijk is. Vaak is er niet meer mogelijk dan onderbouwd gissen. Gelukkig heeft Michaud dat door en beperkt hij zich bijna uitsluitend tot het geven van een overzicht van de heersende denkbeelden. De legendarische Carl Sagan (foto) komt vaak voorbij, net als Jill Tarter, Paul Davies, Arthur C. Clarke, en meer van zulke wetenschappelijk verantwoorde visionairen. Uitspraken van optimisten zoals Sagan en Clarke worden gecontrasteerd met ontnuchterende, meer voorzichtige uitspraken.

Aan het eind van zijn boek doet Michaud waar hij goed in is: aanbevelingen doen over voorbereidingen. Regeringen moeten de zoektocht naar buitenaards leven serieus nemen en internationale afspraken maken. Hoe het nieuws bekend te maken aan de bevolking? Welke landen bij nadere stappen, zoals het formuleren van een antwoord, te betrekken? Wie doet het woord? Moeten we dingen verzwijgen? Wie beslist daarover? En ga zo maar door. Hoewel kwesties als deze me het gevoel gaven dat ik in een sciencefictionroman verzeild was geraakt, heeft Michaud wel een punt. Regeringen hebben plannen klaarliggen voor allerlei onwaarschijnlijke, maar potentieel ingrijpende gebeurtenissen. Waarom niet voor deze?

Eenrichtingsverkeer
Ondanks al het gegis en gespeculeer, maakt Contact pessimistisch over de daadwerkelijke kans op contact. De voorwaarden ervoor zijn zo talrijk en strikt, dat het erg onwaarschijnlijk is dat onze soort het zal meemaken. En áls er communicatie is, is het waarschijnlijk een toevallig opgepikt signaal dat erg lang geleden – misschien per ongeluk – werd verstuurd: in feite eenrichtingsverkeer. Ruimteschepen die op aarde landen, zul je alleen in films zien. Als buitenaardse beschavingen mogelijk zijn in dit heelal, zijn ze waarschijnlijk te ver weg, of niet ver genoeg ontwikkeld, of juist te ver ontwikkeld, of al uitgestorven… of ze hebben domweg geen interesse in contact. Het is immers maar de vraag hoe wijdverbreid onze neiging is om ‘krakende vloerplanken’ te horen.

Ik blijf stiekem hopen op een kop als ‘Radioastronomen ontvangen buitenaardse boodschap’, ook al zijn de implicaties moeilijk te bevatten. Het zal zijn alsof we ons plots realiseren dat we slechts één van de vele kamers bewonen in een groot en misschien volgeboekt hotel. Bovendien zal het nieuws een topper zijn in de gesprekscategorie ‘Waar was jij toen…’, waar het EK ’88, de maanlanding en 9/11 maar bleekjes bij afsteken. Niet verkeerd, toch?

(recensie uit 2008; geüpdatet in 2012)