De vraag waar religieuze denkbeelden vandaan komen, houdt me al lang bezig. De huidige monotheïstische religies ontstonden niet in een vacuüm, maar werden beïnvloed door oudere denkwijzen. Maar welke? De religieuze overtuiging die me het meest fascineert, is dat de huidige wereld door goddelijk ingrijpen abrupt aan haar einde komt en totaal zal veranderen. Er is een naam voor: eschatologie, oftewel leer van de eindtijd, apocalyps, het einde der tijden, de Laatste Dag. Dat gedachtegoed bestond al vóór het jodendom en christendom, zo blijkt.

Enige jaren geleden las ik Cosmos, chaos and the world to come: The ancient roots of apocalyptic faith en 2012 lijkt me een toepasselijk jaar om alsnog een recensie van het boek te schrijven. Auteur Norman Cohn (†2007) was professor emeritus aan de Universiteit van Sussex. Als historicus schreef hij boeken over de onderliggende motieven voor vervolgingen en genocide. Ook richtte hij zich op eindtijddenken, dat in de 21e eeuw nog steeds springlevend is. ‘Cosmos…’ wordt uitgegeven door Yale University Press en is het resultaat van twintig jaar onderzoek door Cohn naar de herkomst van apocalyptisch denken.

Universeel conflict
Cohn laat in de eerste vier hoofdstukken van zijn toegankelijke boek zien hoe de oude Egyptenaren, Mesopotamiërs, Vedische Indiërs en Perzische zoroastriërs de strijd tussen goed en kwaad, orde en chaos zagen. In de heersende religies van de eerste drie schiepen de goden in den beginne een orderlijk, harmonieus systeem (‘kosmos’), dat sindsdien door hen in stand wordt gehouden. Mensen hielpen ze daarbij door hun religieuze en maatschappelijke plicht te vervullen. Zichtbare tekenen van de goddelijke orde waren vruchtbare oogsten, militaire successen en een stabiele maatschappij met vaste gebruiken en wetten.

Maar altijd lagen kwade machten op de loer om de orde te verstoren: vijandige volken, overstromingen, droogte, hongersnood, epidemieën of de dood zelf. In ‘strijdmythes’ van de verschillende religies werd de strijd tegen de chaos symbolisch uitgebeeld door een jonge goddelijke strijder, die de opdracht van de goden krijgt om de krachten van de chaos in te dammen. Als beloning krijgt hij de heerschappij over de wereld.

Nieuw: eeuwige vrede
Ergens tussen 1500 en 1200 v.Chr. herinterpreteerde Zoroaster (ook: Zarathustra) de Iraanse strijdmythe radicaal. Naar zijn mening was de wereld niet statisch, maar op weg naar een conflictloze toekomst. In een laatste grote veldslag zouden de god Ahura Mazda en zijn bovennatuurlijke medestanders de krachten van de chaos en hun menselijke helpers, aangevoerd door Angra Mainyu (ook wel: Ahriman), voor eens en altijd vernietigen. Vanaf dan zou de goddelijke orde absoluut en overal gelden. Dat betekent geen fysieke ongemakken of dreigende vijand meer; er zal eeuwige vrede heersen. Niet verrassend is dat de vijanden van Ahura Mazda er minder goed vanaf komen: zij worden vernietigd in een zee van gesmolten metaal.

Invloed op Jezusbeweging
Het zoroastrisme was lange tijd de staatsgodsdienst van het Oud-Perzische Rijk, en omdat het huidige Israël zich middenin dat rijk bevond, werd deze religieuze gedachte ook daar verbreid. Enkele Joodse groeperingen waren diep onder de indruk van de nieuwe Perziche toekomstvisie, getuige apocalyptische geschriften die gevonden werden bij Qumran. Bovendien beïnvloedde het duidelijk de beweging rondom Jezus. Cohn stelt dat Jezus, zoals gepresenteerd door Markus en bron Q (Mattheüs en Lukas), in een zeer spoedige apocalyps geloofde. De eindstrijd en transformatie naar het ‘Koninkrijk (beter: Heerschappij) van God’, zoals Jezus de uiteindelijke toestand van perfecte goddelijke orde noemde, waren volgens hem aanstaande. Cohn stelt dat Jezus’ optreden op aarde als wegbereiding van dat koninkrijk moet worden gezien.

Opvallende overeenkomsten
Cohn presenteert overtuigend een directe lijn van zoroastrisme naar het veel jongere christendom als het gaat om belangrijke religieuze concepten. Het is knap wat hij allemaal in 240 pagina’s weet te proppen; de informatiedichtheid is hoog, zonder dat het ten koste gaat van de leesbaarheid (zie hier de inhoudsopgave). Voor mijn smaak gaat Cohn iets te veel in op de wereldbeelden van de vier oude volken. Dat betekent wel dat wie doorzettingsvermogen heeft, ontzettend veel kan leren. Bijvoorbeeld over de opvallende  overeenkomsten tussen oude zoroastrische en huidige christelijke ideeën. Ahura Mazda had bijvoorbeeld hulp bij het scheppen van de wereld van Spenta Mainyu (letterlijk ‘Heilige Geest’), die tegelijk apart en deel van hem is. De hemelbewoners zijn gevleugeld, net als engelen. Daarnaast wordt Ahura Mazda gelijkgesteld met het Ware Woord, zijn tegenstander met de Leugen – symboliek die ook voorkomt in het christendom.

Verder blijkt dat Zoroaster de ons zo bekende hemel en hel introduceerde. Omdat Cohn ook de heersende ideeën van de genoemde vier volken over het hiernamaals behandelt, komen we te weten dat Zoroaster als eerste stelde dat iedereen na zijn dood geoordeeld wordt op basis van zijn woorden, daden en gedachten gedurende zijn leven. De goeden gaan een heerlijk hemels bestaan tegemoet met hun god, maar de eindbestemming van hen die steken lieten vallen, is een plek van eeuwige straf door de machten van het kwaad (in het tegenwoordige zoroastrisme is het een tijdelijk, louterend verblijf). Vóór Zoroaster verwachtten de meeste Perzen, net als de Joden, Egyptenaren en Mesopotamiërs, een schimmig bestaan in een vreugdeloze onderwereld. Tot slot geloofden de oude zoroastriërs net als christenen in een laatste oordeel, waarbij ‘witte en zwarte schapen’ van elkaar gescheiden worden, en in de opstanding van de doden.

Conclusie
Er zijn veel meer verschillen dan overeenkomsten tussen het zoroastrisme en de drie latere monotheïstische godsdiensten, maar de grote invloed die het uitoefende, valt bijna niet te ontkennen. Als gelovige zou dit feit vragen bij me oproepen.

Het is zowel begrijpelijk als spijtig dat verreweg de meeste christenen, joden en moslims niets weten over deze historische band. Begrijpelijk, omdat de toegevoegde waarde van deze kennis op praktisch en spiritueel gebied nihil is. Sowieso hebben niet veel mensen de behoefte om de geschiedenisboeken in te duiken, zeker als de kans bestaat dat dat hun religieuze wereldbeeld aan het wankelen brengt. Maar het is ook spijtig, omdat een boek als dat van Cohn laat zien dat religies zich ontwikkelen en onderdeel uitmaken van een grote familie. Dat kan interreligieuze tolerantie en begrip behoorlijk vergroten – tenminste, in theorie. Dat lijkt mij het risico van een wankelend wereldbeeld waard.