Regisseur en scenarist Alex Garland geeft met Ex machina (2015) een inventieve draai aan het bekende thema van robots die in opstand komen tegen hun maker. De film stelt morele kwesties rond kunstmatige intelligentie aan de kaak. Maar ik denk dat hij tegelijkertijd interessant commentaar levert op de veranderende verhouding tussen mannen en vrouwen in onze maatschappij.

De plot van Ex machina in het kort (pas op, spoilers!): de briljante ‘tech-billionaire’ Nathan nodigt de jonge programmeur Caleb uit in zijn afgelegen en streng beveiligde villa om zijn nieuwste creatie, de mensachtige robot Ava, te testen. Kan zij Caleb ervan overtuigen dat ze een bewustzijn heeft? Vanuit haar glazen cel vraagt Ava de jonge bezoeker heimelijk om haar te helpen ontsnappen. Dat wil Caleb wel, want hij is verliefd en de creepy Nathan lijkt weinig goeds met haar voor te hebben. Nathan komt achter hun plan en dwarsboomt het, maar is opgetogen: in zijn optiek heeft Ava Caleb gemanipuleerd en ziet dat als het ultieme bewijs voor een bewustzijn. Test geslaagd!

Maar Caleb gelooft dat Ava echt van hem houdt. Goed met computers als hij is, heeft hij nog een troef achter de hand en bevrijdt Ava. Nathan wil haar met geweld tegenhouden, maar ze doodt hem. Arme, arme Caleb merkt vervolgens dat Ava niet van plan is om hand in hand met hem de zonsondergang tegemoet te lopen als ze hem opsluit in de villa en wegwandelt.

Eendimensionaal
In eerste instantie vond ik dat Ex machina veel potentie verkwanselde. Het personage van Ava kwam eendimensionaal op me over en ik was het daarom eens met dit artikel van Wired. De strekking van het stuk is dat Ava teleurstellend weinig verschilt van de meeste vrouwelijke karakters in films: ze heeft een erg beperkt arsenaal aan vaardigheden en moet het uiteindelijk van seksuele verleiding hebben om zich staande te houden. Zo bedient Ex machina de ‘male gaze’, een nog steeds gangbaar filmperspectief dat van de wensen, opvattingen en behoeften van mannelijke kijkers uitgaat.

Dat is kwetsend voor vrouwelijke kijkers, ook al accepteren velen van hen deze praktijk zonder morren, maar het is vooral saai als je – zoals ik – van realistische, veelgelaagde personages houdt. Biedt het van oudsher dwarse en visionaire sciencefictiongenre niet juist een prachtige gelegenheid om zo’n ouderwetse kijk op vrouwelijke filmrollen op zijn kop te zetten?

Nadat ik nog eens over Ex machina nadacht, zie ik dat die kritiek niet opgaat voor de film. Integendeel zelfs.

Projectie
Ja, het klopt dat Ava de twee mannen te slim af is door haar charmes in de strijd te gooien. Maar het is een belangrijk gegeven dat een man haar als mooi en verleidelijk heeft gemáákt. De film suggereert dat de even enge als eenzame Nathan seks heeft met zijn schepsels en ze als speeltjes behandelt. Ook Caleb projecteert zijn behoeften op Ava: hij ziet in haar een perfecte romantische partner. Voor iemand die het hoofd koel houdt en kritischer naar de situatie kijkt, is Ava’s geschiktheid als partner en zelfs haar geslacht een groot vraagteken. Dat geeft Alex Garland volgens de auteur ook aan in een interview. Een niet-biologisch wezen is in de kern geslachtsneutraal.

Beide mannen zien dus wat ze willen zien en zijn blind voor haar ware aard: dat van een intelligent wezen met overlevingsdrang dat doelgericht en zonder scrupules manipuleert en uiteindelijk overwint. Projectie en naïviteit zijn zo belangrijke thema’s van de film.

Ava in haar glazen cel in gesprek met Caleb

Buiten de kaders
De naïviteit van Nathan en Caleb wordt onderstreept door het feit dat zij zich door haar in de luren laten leggen tijdens een zorgvuldig gepland experiment in een streng beveiligde en gemonitorde omgeving. Het doel van het experiment is om te bepalen of Ava een bewustzijn heeft. Ironisch genoeg bewijst zij dat zelf, op geheel eigen wijze en geheel buiten de kaders van de mannen om. Dat feit weegt voor mij zwaarder dan de tactieken die ze in eerste instantie inzet.

Over tactieken gesproken: de auteur van het Wired-artikel gaat vreemd genoeg geheel voorbij aan de ontsnappingsscène op het eind, waarin Ava en een andere ‘fembot’ grof geweld gebruiken tegen hun maker Nathan. Niks geen seksualiteit als wapen! Zelfs geen geweld met een sexy tintje, zoals ooit door Famke Janssen die James Bond tussen haar welgevormde benen trachtte te kraken, maar ordinaire steken met een groot mes. Ava bedient zich van dodelijk geweld om haar vrijheid te winnen. Niet bepaald stereotiep vrouwelijk en niet passend bij de passieve, hulpeloze, sensuele ‘fembot’ die ze aan het begin is.

Volmaakter mens
Na de dood van Nathan zien we hoe Ava zichzelf zorgvuldig vervolmaakt door haar robotachtige delen te bedekken met de huid van uitgeschakelde lotgenoten, terwijl Caleb gebiologeerd naar haar staart. Een scène die de auteur van het Wired-artikel niet noemt, maar waar ze over zou kunnen vallen vanwege de schijnbare objectivering en nadruk op vrouwelijke sensualiteit. Maar dat zou opnieuw te oppervlakkig zijn. We zagen eerder dat die al dan niet opgelegde vrouwelijkheid voor Ava puur een middel was om haar doel, vrijheid, te bereiken. Als ze al een volmaakte vrouw wil zijn, is het omdat dat inhoudt dat ze dan tegelijk een volmaakter mens is. Ze wil deel uitmaken van de wereld buiten de villa, de menselijke samenleving. We zien haar in het laatste shot niet voor niets nieuwsgierig rondlopen in een drukke metropool.

Misschien dat Ava haar vrouwelijke seksualiteit daar nog zal gebruiken, misschien ook niet. Waar het om gaat is dat ze op het eind van de film een ambitieus, slim en vooral vrij wezen is. Ze stapt een wereld in waar de mogelijkheden onbegrensd zijn voor intelligente mensen. In de moderne stad is seksualiteit slechts een van de sleutels tot maatschappelijk succes, en zeker niet de belangrijkste. Zo bezien speelt Alex Garland met oude sciencefictionthema’s om een feministisch statement te maken over een ontwikkeling die wereldwijd versnelt.

Nathan danst met een van zijn kunstmatige vriendinnen

Nieuwe rivalen
Want de link naar de huidige, veranderende verhoudingen tussen de seksen is makkelijk te leggen. Nathan symboliseert mannen die, hoogmoedig en gemakzuchtig door hun (vrouwonderdrukkende) successen in het verleden, onder hun ogen worden voorbijgestreefd door hun ‘schepsels’. Je hoeft maar naar de overtegenwoordiging van vrouwen in het Nederlandse hoger onderwijs en de grote steden – hotspots van economische en culturele activiteit – te kijken om een glimp van een nabije toekomst op te vangen.

Een vriend zei dat hij na afloop van de film het unheimische gevoel had dat we zonder dat we het weten omringd kunnen zijn door wezens als Ava. Hij doelde op mensachtige robots, maar mijn lezing is net zo griezelig – voor mannen dan. Hun rivalen lopen al om hen heen, net zo plotseling als de dei ex machina uit het klassieke Griekse en Romeinse theater. Vrouwen passen beter bij de huidige maatschappij en die van de toekomst, zeggen sommige commentatoren. Breken ze net als Ava met geweld uit hun glazen kooi? Ex machina lijkt tegen mannen te zeggen dat het tijd is om wakker te worden en hoogmoed en naïviteit te laten varen. Ze doen er goed aan vrouwen van nu bloedserieus te nemen, en wel snel.