De Church for Atheists (+ agnostics + the rest of us) kwam nu al vijf keer op verschillende plekken bijeen in Amsterdam. Waarom komen ongelovige mensen anno 2014 onder de ouderwetse noemer ‘kerk’ bij elkaar? Ik bezocht een bijeenkomst en ging in gesprek met initiatiefnemer Gerko Tempelman.

Overal in het land krijgen kerkgebouwen een andere, seculiere bestemming, bijvoorbeeld als galerieruimte, boekhandel en uitgaansplek. Gerko Tempelman deed hetzelfde, maar dan met de kerk als concept, vergezeld van de wervende oproep ‘Share life, discuss its questions and help us become the people we want to be’. Eeuwenoude religieuze vormen werken nog steeds, lijkt zijn uitgangspunt te zijn. Of werken ze zelfs beter dan seculiere vormen? Die vraag stond centraal tijdens de eerste grote, zogeheten [university]-bijeenkomst halverwege maart, in een theater in Amsterdam Oud-West. Nieuwsgierig nam ik een kijkje.

Al snel is duidelijk dat de Church for Atheists (+ agnostics + the rest of us) ondanks haar naam flink verschilt van een gewone kerk. Er klinken geen liederen, er is geen collecte en er ontbreekt een preek. Of je moet de TED-lezing (zie hieronder) van filosoof Alain de Botton die die avond wordt vertoond als een preek beschouwen. Maar deze ‘preek’ is aanleiding is voor een discussieronde, iets wat je in doorsnee kerken niet vaak ziet. De ongeveer 25 aanwezigen splitsen zich op in drie gespreksgroepen, waarven twee Engelstalige – ongeveer de helft van de aanwezigen komt uit het buitenland.

Discussie vormt een belangrijk onderdeel van de Church 

Alain de Bottons ideeën blijken spraakmakend. Hij stelt dat de overgang naar een seculiere samenleving niet volledig geslaagd is, in de zin dat geestelijk onderricht tegenwoordig te wensen overlaat. Hij betoogt dat atheïsten effectieve didactische elementen uit religies moeten overnemen. Educatie in de vorm van preken en herhaling, bijvoorbeeld, en een jaarkalender die je bepaalt bij belangrijke gemeenschappelijke waarden. Ook kunst kan volgens hem ingezet worden om seculiere ideeën over te brengen. Daarbij neemt hij zelfs het woord propaganda in de mond.

Het valt me op dat mijn discussiegroepsgenoten unieke accenten leggen en eigen stokpaardjes hebben, die soms botsen met die van anderen. Geen eenheidsworst in deze kerk! De gespreksleiders pogen na afloop de breedvoerige discussies samen te vatten. Een kenmerk van religie dat meerdere keren klinkt en waar ongelovigen veel aan kunnen hebben, is het sterke gemeenschapsgevoel. Het sluit aan op wat een Ierse in mijn groep vertelde: katholieke Ieren verlieten de Kerk na recente schandalen op grote schaal, maar komen inmiddels in andere, minder dogmatische settings weer bij elkaar omdat ze de saamhorigheid missen.

Experiment
Is dat ongeveer wat oprichter Gerko Tempelman – what’s in a name? – wil bieden met ‘zijn’ Church? Tempelman, een 25-jarige liefhebber van filosofie en theologie, zegt dat er nog geen sprake is van een uitgewerkte langetermijnvisie. “De kerk is eigenlijk een experiment. Wel één van de lange adem, zeker nu er veel animo voor blijkt te zijn. Het leek me leuk om in een klein gezelschap bij elkaar te komen en met behulp van de Socratische methode een bijbelverhaal te bespreken met mensen die niet per se geloven.” Hij plaatste een oproep op Meetup.com. “Ik gaf aan wie ik ben en wat ik wil en zette dat neer op een plek waar vreemden elkaar ontmoeten. Daarna wachtte ik de respons af. Meetup is daar een prima platform voor.” Dat blijkt wel: de kerk heeft momenteel 84 volgers op de website. De diversiteit is groot; er komen expats en soms zelfs toeristen.

Kerkvorm voor iedereen
Veel bezoekers komen inmiddels trouw en denken constructief mee. Na de bijeenkomst van half maart zijn er alweer twee nieuwe, kleinere ‘meetups’ geweest. Tempelman is nog steeds verrast over de animo en noemt het dan ook opvallend dat hij in Amsterdam als eerste met dit initiatief komt. Opgeleid als theoloog aan de VU en zelf gelovend in God, wil hij nieuwe vormen van religiositeit en spiritualiteit vinden die de seculiere mens aanspreken. Het is onderdeel van een onderzoek voor de Orchard Group in New York, de stad waar hij enige tijd woonde.

Volgens Tempelman kent het spirituele landschap globaal twee stromingen. “Je hebt mensen die zeggen: ‘Ik ben spiritueel maar niet religieus, dus ik ga naar een klooster, doe aan yoga en meditatie’”, stelt hij. “Een andere, kleinere, interessante groep zegt: ‘Ik ben niet spiritueel, maar ik heb wel iets met de vormen van religie.’ Ik onderzoek beide sporen en kijk welke vragen mensen stellen, welke thema’s ze interessant vinden, hoe veel ze bereid erin te investeren, ga zo maar door.”

Gerko Tempelman

Zinvolle elementen
Tempelman liet zich vooral inspireren door de van oorsprong Britse Sunday Assembly, maar vindt dat Alain de Bottons TED-lezing ook van toepassing is op zijn Amsterdamse initiatief. “Ik geloof dat een seculiere, postchristelijke maatschappij op een gegeven moment weer de vaardigheden moet hebben om op een neutrale manier naar een fenomeen als religie te kijken. Zodat je kunt vaststellen dat sommige mensen er erg veel aan hebben, dat er veel zinvolle elementen in zitten. En dat je vervolgens onbevangen kunt kijken of religie onderdelen bevat waar jij je iets mee kunt.”

Bijbelverhalen als startpunt
Tijdens de kleinschalige samenkomsten van de Church for Atheists (+ agnostics + the rest of us) wordt momenteel vooral geput uit het christendom, in de vorm van (hopelijk) inspirerende bijbelverhalen. Aan de hand van een verhaal wordt een thema besproken. “Voor mij is dat logisch”, zegt Tempelman. “Ik vind het op zich geen slecht idee om de Koran open te slaan of Tibetaanse verhalen te lezen, maar ik weet als theoloog vrij weinig over andere religies en juist heel veel over de Bijbel. Het christendom begrijp ik tot in de vezels, daarom kan ik er een zinvolle bijdrage over leveren.”

De keuze voor verhalen uit het christendom als startpunt komt voort uit ervaringen tijdens zijn studie theologie. “Ik had moeite met mensen die weinig kennis hadden over bijvoorbeeld zenboedddhisme, maar er toch pretentieus over praatten”, zegt Tempelman. “We kregen dan te horen: ‘Lees dit artikel van vijf of tien pagina’s over zenboeddhisme en daarna gaan we ons inleven in de manier waarop een boeddhist omgaat met de dood’. Alsof we duizenden jaren aan geschiedenis in een paar uur kunnen proppen en dan zomaar zullen begrijpen waarover het gaat!”

Andere koers
Tijdens het managen van de Church stuit Tempelman op kwesties die volgens hem ook in christelijke kerken en elders in de atheïstische beweging spelen. “Sommige bezoekers van de Church willen met andersdenkenden praten en anderen willen alleen gelijkgestemden ontmoeten. Vaak zijn die laatsten overtuigde atheïsten die een boodschap hebben voor de wereld, een drive om het atheïsme bijvoorbeeld een sympathieker gezicht te geven. De Sunday Assembly in New York is op dat punt gesplitst.”

Volgens Tempelman is het goed mogelijk dat de Church in de toekomst een andere koers zal varen. “Ik vind niet dat het mijn project moet zijn of blijven. Het is zinvol en er zijn inmiddels aardig wat mensen fanatiek bij betrokken. Als ik ermee zou stoppen, denk ik dat het gewoon doorgaat.”

Dit artikel verscheen eerder op Zinweb.nl.